بررسی جوانب فنی کشت دیم ایران و راهکارهای بهبود عملکرد

مجله اینترنتی کشاورز جوان – کارشناس کشاورزی مطرح کرد: بین سیستم­‌های مختلف آبیاری بالاترین بهره‌­وری و کم­ترین تلفات آب در سیستم‌­های آبیاری تحت فشار استو تنوع سیستم‎­های آبیاری تحت فشار زیاد م‌ی­باشد که با توجه به نوع محصول و شرایط کشت نوع مناسب این سیستم استفاده می­شود و اکثر این سیستم­‌ها هزینه اولیه اجرا آن زیاد است.

برای کسب اطلاعات و تجربیاتی در مورد آبیاری تکمیلی اراضی گندم دیم پس از مطالعاتی در این زمینه از چندین هیئت علمی، متخصص کشاورزی و کشاورز پیشرو در کشت گندم دیم و آبیاری تکمیلی راهنمایی و مشاوره کسب گردید. برای انجام مصاحبه سوالاتی طرح گردید و متخصصینی که کشت دیم وآبیاری تکمیلی را در مزارع خود اعمال می­‌کردند پاسخگویی این سوالات بودند. متن زیر خلاصه ای از گفتگو با سرکار خانم دیانت است.

• کشت گندم به صورت دیم در کدام مناطق ایران انجام می‌­شود؟

اصولا در مناطقی که میزان بارندگی بیش از ۲۵۰ میلی متر باشد، کشت دیم انجام می­گیرد. اکثرا مناطق شمال غرب و غرب کشور (ارومیه، کردستان، کرمانشاه، همدان، زنجان، تبریز) و قسمت هایی از شمال و شمال شرق (گرگان، خراسان شمالی، مازندران و گیلان) و در جنوب استان اصفهان، چهارمحال بختیاری و کهگیلیو و بویر احمد، تهران، قزوین و قسمت­‌هایی از استان فارس کشت صورت می­گیرد )موسوی بایگی و همکاران،۱۳۹۲).

• تاریخ کشت مناسب گندم به صورت دیم چه زمانی می­باشد؟

اصولا کشاورزان زمین­‌های خود را به دو قسمت تقسیم می‌­کنند. در یک قطعه کشت انجام می­‌شود و قطعه دیگر به صورت آیش می­‌ماند. زمینی که آیش بوده در فصل بهار، زمانی‌که زمین گاورو باشد شخم خورده تا در زمان مناسب خود (بسته به منطقه متفاوت می­‌باشد از اوایل مهر تا اواخر آبان) عملیات کشت صورت می­‌گیرد. اصولا قبل از شروع بارندگی پاییزه کشت دیم صورت می‌­گیرد تا گیاه از آب باران برای جوانه زنی و رشد اولیه خود استفاده کند (کمالی و همکاران، ۱۳۸۷).

• آیا آبیاری به عنوان آبیاری تکمیلی در مزارع گندم دیم ایران صورت می­‌گیرد؟ از چه سیستم و فناوری برای اعمال آبیاری تکمیلی استفاده می‌­شود؟

کشاورزانی که در کنار مزراع آبی خود مزراع دیم دارند، در مرحله گلدهی یا گرده افشانی آب کمکی به مزارع خود می‌­دهند. که عملکرد را تا حدود ۵۰۰ کیلوگرم در هکتار افزایش می­‌دهد. برای اعمال آبیاری تکمیلی چون اصولا مزراع دیم به صورت تپه ماهور و نامسطح می­‌باشند از سیستم اراب‌ه­ای و گان که حمل و نقل آن آسان و نیاز به زیرساخت­های اجرای سیستم آبیاری ندارد، بیشتر استفاده می­شود (خرمیان و همکاران۱۳۹۱).

• بهترین و مناسب­ترین زمان به ترتیب اولویت برای آبیاری تکمیلی اراضی گندم دیم ایران کدامند؟(زمان مبتنی بر تعداد روز پس از کشت)

اگر در مرحله جوانه زنی و رشد اولیه بارندگی رخ دهد، تا فصل بهار نیاز به آبیاری نمی باشد. در فصل بهار انتهای پنجه­زنی تا ساقه دهی نیز معمولا بارندگی داریم و نیاز به آبیاری کمکی و تکمیلی کمتری می باشد، ولی در مرحله گرده افشانی و پرشدن دانه ها که این مرحله بسیار مهمی در میزان عملکرد می­باشد، بارندگی کمتری رخ می­دهد و یا اصلا بارندگی نداریم بنابراین اعمال آبیاری تکمیلی ضروری می­باشد (مقدسی،۱۳۶۸).

• تقویم کشت و آبیاری اراضی گندم به تفکیک دشت­های کشور؟

تقویم کشت نسبت به اقلیم هر منطقه متفاوت می باشد. به طور مثال در مناطق سردسیر مثل استان­های همدان و کردستان اول مهرماه یا اواخر شهریور کشت صورت می­گیرد. ولی به سمت استان های قزوین و تهران مثل دشت ورامین در آبان ماه می­باشد. ولی در مناطق گرمسیر مثل استان فارس در اواخر آبان یا اوایل آذر کشت صورت می­گیرد. از طرفی مناطق گرمسیرتر برداشت محصول زودتر انجام می­شود، ریزا گیاه مراحل رشدی خود را سریعتر  طی می­کند. در این مناطق با استفاده از داده­های هواشناسی به طور متوسط ۱۰ تا ۲۰ ساله اولین بارش پاییزه که اتفاق می افتد باید کشت دیم خود را انجام داده باشیم که نیاز به آبیاری کمکی و تکمیلی نباشد (مقدسی،۱۳۶۸).

• بالاترین بهره­وری در کدامیک از سیستم­های آبیاری می­باشد؟ چرا؟ آیا می­توان از این سیستم در کشت دیم استفاده کرد؟

بین سیستم­های مختلف آبیاری بالاترین بهره­وری و کم­ترین تلفات آب در سیستم­های آبیاری تحت فشار می­باشد. تنوع سیستم­های آبیاری تحت فشار زیاد می­باشد که با توجه به نوع محصول و شرایط کشت نوع مناسب این سیستم استفاده می­شود و اکثر این سیستم­ها هزینه اولیه اجرا آن زیاد می­باشد. برای کشت آبی چون عملکرد بیشتر می­باشد اجرای این سیستم­های آبیاری و انجام زیرساخت­های آن مقرون به صرفه می­باشد اما برای کشت دیم مقرون به صرفه نمی­باشد. سیستم ارابه­ای که هزینه اولیه و اجرا آن کمتر می­باشد در مزارع دیم توصیه می­شود ولی دارای معایبی از جمله رواناب، سله بستن خاک (که در مرحله جوانه زدن باعث کندی رشد یا نامنظم سبز شدن مزارع شده) و در مراحلی که ارتفاع بوته زیاد می­باشد باعث ورس و خوابیدگی محصول می­گردد .(Cetin and Bilget, 2002; Basal  et al, 2009)

• کدام­ سیستم آبیاری در اراضی گندم دیم ایران که عمدتا غیر مسطح هستند، بهره­ورترند؟

سیستم ارابه­ای و گان چون با تراکتور قابل حمل و نقل می­باشند و در مناطقی که امکان تردد تراکتور باشد کشت دیم صورت می­گیرد. لذا این سیستم برای اراضی غیرمسطح قابل توصیه می­باشد. اجرای سیستم آبیاری تکمیلی برای کشاورزان که به صورت خرده مالکی باشند صرفه اقتصادی ندارد ولی برای کشاورزانی که زمین زیاد دارند و یا با اشتراک گذاشتن سیستم آبیاری با دیگر کشاورزان مناسب بوده و باعث افزایش عملکردی تقریبا تا ۵۰۰ کیلوگرم در هکتار می­شود (اسفندیاری و داوری، ۱۳۹۰).

• آیا در زمان برداشت اراضی که آبیاری تکمیلی شده­اند و اراضی که آبیاری تکمیلی نشده­اند تفاوتی وجود دارد؟

زمین­هایی که آبیاری تکمیلی شده­اند به نسبت دیرتر به رشد فیزیولوژیک می­رسند و بنابراین دیرتر نیز برداشت می­شوند. با در دسترسس بودن آب اندام هوایی گیاه به مدت بیشتری سبز باقی می ماند و فتوسنتز می­کند، بنابراین عملکرد بیشتری را تولید می­کندAdary et al., 2002; Slafer., 2007)).

• آیا بین مفاهیم کم آبیاری و آبیاری تکمیلی تفاوتی وجود دارد؟

کم آبیاری بیشتر در زمین­های که کشت آبی صورت می­گیرد و عبارتند از کاهش حجم و دور آبیاری می­باشد که در این زمینه تحقیقات بسیاری صورت گرفته است. ولی آبیاری تکمیلی بیشتر در اراضی دیم به کار می­رود که اثر تنش خشکی آخر فصل را کاهش می­دهد و عملکرد را بهبود می­بخشد که تحقیقات در این زمینه کمتر می­باشد (بازگیر،،۱۳۷۸، نادری، ۱۳۹۲) .

-آیا استفاده از فناوری کم­خاکورزی در اراضی دیم مناسب می­باشد؟

در مزارع دیم و یا حتی کشت آبی باید به سمت کشاورزی پایدار پیش رویم و میزان دخالت انسان و ماشین الات را در اراضی کاهش دهیم تا طبیعت به سیر طبیعی خود ادامه دهد. برای کاهش و کم کردن ورود ماشین آلات در اراضی کشاورزی از کم خاکورزی استفاده می­کنند که علاوه برا اینکه اثرات مضر ورود ماشین آلات را کاهش می­دهد، می توان بقایا را روی سطح خاک نگه داشت که هم باعث می­شود اراضی رطوبت خود را حفظ کنند و همچنین مواد آلی به زمین اضافه می­شود که باعث بهبود ساختمان خاک می­شودForrestal., 2014) ).

منابع

• کمالی، غ.ع.، ع. صدقیانی پور و ع. صداقت کردار. ۱۳۸۷ . بررسی پتانسیل اقلیمی کشت گندم دیم در استان آذربایجان شرقی. مجله آب و خاک )علوم و صنایع کشاورزی(، جلد ۵۵ ، شماره – . ۵، ص
• موسوی بایگی، م.، ب. اشرف و ف. رمضان زاده هژبر. ۱۳۹۲ . شناسایی مناطق مستعد و تعیین تاریخ مناسب کشت گندم در منازق دیم کاری استان خراسان رضوی. نشریه زراعت، شماره ۲۲ ، ص
• بازگیر، س. ۱۳۸۷ ؛ بررسی پتانسیل اقلیمی زراعت گندم دیم، مطالعه موردی استان کردستان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده کشاورزی.
• نادری، ا. ۱۳۹۲ . کارایی واحدهای دمایی و درجه-روزرشد تجمعی مراحل فنولوژیکی و رابطه آن ها با عملکرد دانه ژنوتیپ های گندم. فصلنامه علمی پژوهشی فیزیولوژی گیاهان زراعی، دانشگاه آزاد اهواز، سال پنجم، شماره هجدهم
• مقدسی، ف. ۱۳۶۸ ؛ رابطه بین مراحل مختلف فنولوژی گندم کرج ۱ با متوسط درجه حرارت هوا. نیوار ، انتشارات سازمان هواشناسی کشور.

• Slafer, G.A. 2007. Physiology of determination of major wheat yield components. In Wheat Production in Stressed Environments” (Ed: H. Buck). Springer. The Netherlands pp: 557-565.

• Forrestal, P., Meisinger, J. & Kratochvil, R. (2014). Winter wheat starter nitrogen management: a preplant soil nitrate test and site-specific nitrogen loss potential. Soil Science Society of America Journal, 78, 1021-1034.