پوشش گیاهی برای خاک به مثابه پوست برای بدن انسان

کشاورز جوان – خاک اگر پوشش گیاهی نداشته باشد، رطوبت آن به سرعت تبخیر می‌­شود. همچنین اگر پوشش گیاهی نباشد، آب حاصل از بارندگی جاری شده و از دسترس خاک خارج می‌­شود. اما وجود پوشش گیاهی باعث نفوذ آب به خاک شده و رطوبت لازم برای فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک را فرآهم می‌­کند.

خاک بستری برای تأمین مواد غذایی مورد نیاز گیاهان و میکروارگانیسم­‌های خاک است. خاک زنده و فعال خاکی است که دارای مقادیر مناسبی از میکروارگانیسم­‌ها شامل باکتری‌­ها، قارچ‌­ها، ویروس­‌ها و کرم خاکی باشد. این حالت تنها زمانی ایجاد خواهد شد که خاک دارای پوشش گیاهی باشد. خاک اگر پوشش گیاهی نداشته باشد رطوبت آن به سرعت تبخیر می‌­شود؛ همچنین، اگر پوشش گیاهی نباشد آب حاصل از بارندگی جاری شده و از دسترس خاک خارج می‌­شود اما وجود پوشش گیاهی باعث نفوذ آب به خاک شده و رطوبت لازم برای فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک را فرآهم می‌­کند. درک روابط بین گیاه، میکروارگانیسم­‌ها و خاک و مدیریت آن باعث می‌­شود تا خاک غنی از میکروارگانیسم­‌ها و حاصلخیز برای تولید محصولات کشاورزی در دسترس باشد.

اثر متقابل بین گیاهان، میکروارگانیسم‌­ها و خاک

وجود گیاه، میکروارگانیسم­‌ها و خاک در کنار هم، باعث ایجاد چرخه­ای می­شود که نتیجه آن حاصلخیزی خاک و ایجاد شرایط مناسب برای رشد گیاه است (شکل ۱). بر اساس این چرخه گیاه و میکروارگانیسم‌­ها هر دو مواد غذایی خود را از خاک دریافت می‌­کنند. مواد آلی حاصل از گیاه، کود دامی و کود شیمیایی که به خاک تزریق می­شوند، توسط فعالیت­های متابولیکی میکروارگانیسم­ها به مواد مغذی تجزیه می­شود. مواد مغذی توسط گیاه و خود میکروارگانیسم­ها جذب و مصرف می­شود. در این چرخه خاک علاوه بر نقش استقرار گیاه و حفاظت کننده میکروارگانیسم­‌ها، محیطی ایده­‌آل برای فرآیندهای متابولیکی و جذب و دفع مواد توسط گیاه و میکروارگانیسم­‌ها است. میکروارگانیسم­‌ها طیف وسیعی از اثرات مستقیم روی گیاهان دارند و از طریق سه مکانیسم باعث افزایش رشد گیاه می­شوند که شامل ۱- تأثیر بر فعالیت­های هورمونی گیاه ۲- حفاظت گیاهان در برابر عوامل بیماری­زا ۳- تجزیه مواد آلی و معدنی خاک و قابل جذب کردن آنها برای گیاه است. ارتباط گیاهان با میکروارگانیسم‌­ها در محل ریزوسفر ریشه است. در این محل مواد ترشح شده از گیاه توسط میکروارگانیسم­‌ها مصرف و تجزیه می‌­گردد (Jacoby, R. et al, 2017).

اثر متقابل گیاه، میکروارگانیسم­‌ها و خاک

همزیستی ایجاد شده بین گیاه و میکروارگانیسم­‌ها در محیط خاک، باعث پویایی و زنده بودن خاک می‌­شود. پوشش گیاهی عامل اصلی شکل‌گیری این چرخه است. پوشش گیاهی با حفظ رطوبت خاک زندگی میکروارگانیسمی را در خاک فعال کرده و خاک نرم و حاصلخیز می‌­شود. مانند آنچه در خاک­‌های جنگلی و مراتع با پوشش گیاهی مشاهده می­‌شود. در خاک بدون پوشش گیاهی، زندگی میکروارگانیسمی شکل نمی­‌گیرد و خاک قابلیت زنده بودن خود را  از دست می‌­دهد. ایجاد پوشش گیاهی در خاک­‌های خشک مناطقی با بارندگی کم، می‌­تواند طی ۴-۲ سال شرایط خاک را بهبود داده و با فعال کردن زندگی میکروارگانیسمی، خاک را زنده کند و قابلیت تولید به آن ببخشد.

سیل و ریزگرد هر دو نتیجه تخریب پوشش گیاهی است

همزیستی ایجاد شده بین گیاه و میکروارگانیسم­ها در محیط خاک، باعث پویایی و زنده بودن خاک می­شود. پوشش گیاهی عامل اصلی شکل گیری این چرخه است. پوشش گیاهی با حفظ رطوبت خاک زندگی میکروارگانیسمی را در خاک فعال کرده و خاک نرم و حاصلخیز می­شود. مانند آنچه در خاک­های جنگلی و مراتع با پوشش گیاهی مشاهده می­شود. در خاک بدون پوشش گیاهی، زندگی میکروارگانیسمی شکل نمی­گیرد و خاک قابلیت زنده بودن خود را  از دست می­دهد. ایجاد پوشش گیاهی در خاک­های خشک مناطقی با بارندگی کم، می­تواند طی ۴-۲ سال شرایط خاک را بهبود داده و با فعال کردن زندگی میکروارگانیسمی، خاک را زنده کند و قابلیت تولید به آن ببخشد.

وقتی پوشش گیاهی تخریب شود، ورزش باد می­‌تواند ذرات خاک را بلند کرده و ریزگرد ایجاد کند یا با بارندگی آب راه افتاده و تبدیل به سیل شود و آثار مخرب برجای بگذارد. سیل­هایی که در سال­های ۹۳ تا ۹۵ در مناطق ایلام، کرمانشاه، شمال خوزستان، جنوب سیستان و بلوچستان، گلستان و آذربایجان شرقی اتفاق افتاد و جان تعدادی از هم وطنانمان را گرفت و خسارت­‌های مالی زیادی را برجای گذاشت، نمونه­ای از آثار تخریب پوشش گیاهی است.  در خصوص ریزگرد نیز تحقیقات نشان داده (نمودار۱) میزان ۷۸ درصد از کانون­های ریزگرد خوزستان در حدود ۲۰ سال پیش دارای پوشش گیاهی در قالب مراتع و زمین­های کشاورزی بوده­‌اند. از بین رفتن پوشش گیاهی در این مناطق باعث تخریب خاک شده و کانون­های ۳۵۰ هزار هکتاری ریزگرد خوزستان را ایجاد کرده است. بنابراین، پدیده­‌های مخرب سیل و ریزگرد هر دو ناشی از تخریب پوشش گیاهی است.

توسعه پوشش گیاهی، آبخیزداری و آبخوان­داری از اصول اساسی حفاظت از محیط زیست و مقابله با بیابان‌زایی است. آبخیزداری و آبخوان­داری از طریق ذخیره منابع آبی و نفوذ آب به زمین، پوشش گیاهی را احیاء کرده و باعث جلوگیری از سیل خواهد شد. مدیریت آب و استفاده بهینه از حجم عظیم منبع آب سطحی می­تواند نه تنها از وقوع سیل و آثار مخرب آن جلوگیری کند بلکه فرصتی برای افزایش تولیدات کشاورزی در این مناطق است. در خصوص ریزگرد نیز ایجاد پوشش گیاهی از طریق  جنگل­‌های دست کاشت و مراتع دست کاشت با استفاده از گونه­‌های بومی مقاوم به شوری و خشکی بهترین راهکار مقابله با ریزگرد است. گونه‌­های گیاهی که علاوه بر مقاومت به شوری و خشکی آب و هوا، دارای کاربردهایی از قبیل غذایی، دارویی، صنعتی، زینتی یا خوراک دام باشند؛ امکان بهره‌­برداری اقتصادی در مناطق روستایی و شهری اطراف کانون­‌های ریزگرد را فرآهم نموده و باعث می­‌شود تا درآمد اقتصادی و اشتغال­زایی ایجاد شود.

کاربری اراضی کانون­‌های ریزگرد استان خوزستان (اژدری و همکاران، ۱۳۹۴)

منابع

اژدری، حیدریان و سایر همکارن (۱۳۹۴) سازمان زمین شناسی اهواز

Jacoby, R., Peukert, M., Succurro, A., Koprivova, A., and Kopriva, S.,(2017). The Role of Soil Microorganisms in Plant Mineral Nutrition—Current Knowledge and Future Directions. Plant science. 8:1617